آیا اشعه‌های رادیولوژی سرطان‌زا هستند

بله اشعه‌های رادیولوژی از عوامل سرطان‌زا در بدن انسان شناخته شده‌اند. مطالعات شواهد مختلف از منابع مختلف از جمله تحقیق روی بازماندگان بمب اتم در ژاپن ، افرادی که در معرض حادثه هسته‌ای چرنوبیل بودند، افرادی که برای درمان سرطان و یا بیماری‌های دیگر در معرض مقدار زیادی از اشعه بودند و هم‌چنین کارگرهای معدن اورانیوم همه صحت این ادعا را ثابت می‌کنند.

در تمام موارد ذکر شده خطر سرطان در افرادی که در معرض مقدار زیادی اشعه بودند مورد بررسی قرار گرفت، بنابراین تعیین درصد ریسک سرطان در افرادی که خیلی کم درمعرض اشعه هستند کار سختی است و اغلب، مطالعات قادر به تشخیص خطر سرطان در چنین مواردی نیستند. به‌عنوان مثال خطر ابتلا به سرطان در افرادی که در ارتفاعات زندگی می‌کنند (چون بیشتر در معرض اشعه‌های طبیعی پرتو‌های کیهانی هستند) در مقایسه با افرادی که در سطح دریا زندگی می‌کنند خیلی بالا نیست. 

ولی با این وجود، بسیاری از دانشمندان و سازمان‌های نظارتی بر این باورند که حتی مقدار خیلی کمی از اشعه ایکس و گاما نیز می‌تواند سرطان زا باشد. به طور کلی می‌توان گفت که هر چه دوز اشعه بالا باشد و بیشتر در معرض آن باشیم، خطر ابتلا به سرطان نیز افزایش می‌یابد و بالعکس هر چه دوز آن کمتر خطر ابتلا به سرطان نیز کاهش می‌یابد و به طور کل می‌توان گفت که این اشعه کاملا ناسالم و خطرناک است.

دانشمندان با مطالعه  بازماندگان بمباران اتمی ناکازاکی و هیروشیما، موفق به کسب اطلاعات زیادی در زمینه‌ی ارتباط اشعه و خطر ابتلا به سرطان در بدن انسان شدند. خطر ابتلا به برخی انواع سرطان در این افراد به مراتب بیشتر بود. سرطان‌هایی از جمله:

خطر ابتلا به این سرطان‌ها در کودکان بیشتر از بزرگان و در نوزادانی که در رحم مادر بودند به نسبت کودکانی که در معرض مستقیم بودند کمتر بود. در واقع هر چه بیشتر در معرض مستقیم اشعه باشیم، خطر ابتلا به سرطان نیز افزایش می‌یابد و بالعکس. هیچ سطح و مرزی برای سالم بودن این اشعه مشخص نشده است. 

برخی از این سرطان‌ها بعد ازسال‌ها پیشرفت کرده و خود را نشان می‌دهند و برخی زودتر. مرگ‌های ناشی از سرطان خون دو تا سه سال بعد از قرار گرفتن درمعرض اشعه رخ می‌دهد و در موارد خیلی کم تا 10 سال به طول می‌انجامد. تومورها نیز برای مدت طولانی در بدن انسان رشد می‌کنند . به‌عنوان مثال بیمارانی که با قرار گرفتن در معرض اشعه‌های رادیولوژی مبتلا به سرطان کبد می‌شوند، ممکن است 20 سال با این بیماری دست و پنجه نرم کنند و سپس از پای درآیند.

کودکان و بزرگسالانی که زمان وقوع حادثه نزدیک نیروگاه چرنوبیل زندگی می‌کردند، به دلیل این که در معرض ید رادیواکتیو بودند خطر ابتلا به سرطان تیروئید در آن‌ها بیشتر بود. کارگرانی که درسال‌های 1986 تا 1990 مشغول عملیات پاک‌سازی چرنوبیل بودند چون مدت طولانی‌تر درمعرض تابش‌های  زیاد رادیواکتیو بودند ابتلا به انواع سرطان خون در بین آن‌ها درمقایسه با ساکنین اطراف نیروگاه بیشتر بود.

مطالعات نشان می‌دهد کودکانی که در زمان آزمایش سلاح‌های هسته‌ای آمریکا، شیرهای آلوده به رادیواکتیو خورده بودند امروز بیشتر در معرض ابتلا به سرطان تیروئید هستند.

گرچه پرتو درمانی امروزه بیشتر برای درمان انواع سرطان‌ مورد استفاده می‌باشد، ولی پیش از این در درمان برخی بیماری‌های خوش‌خیم (غیرسرطانی) نیز استفاده می‌شد. مطالعاتی که روی این بیماران انجام شده امروزه کمک می‌کند تا دانشمندان رابطه‌ی بین اشعه و خطر ابتلا به سرطان در بدن انسان را کشف کنند.

تحقیق بر روی بیمارانی که برای درمان زخم پپتیک خود در معرض دوز بالای اشعه بودند (به طور متوسط 15 گری یا 15000میلی سیورت) نشان می‌دهد که خطرسرطان معده و لوزالمعده در این افراد به مراتب بالاتر می‌باشد.

طبق مطالعات، خطر ابتلا به سرطان پوستی سلول بازال در بیمارانی که با اشعه به درمان عفونت قارچی پوست سر (و یا کچلی قارچی سر) اقدام کرده بودند بیشتر بوده است. البته ریسک این بیماری در افراد مسن‌تر کم‌تر و در بیماران سفید پوست بیشتر است. این نوع سرطان بیشتر پوست نواحی سر و گردن را تهدید می کند چرا که این نواحی (برعکس پوست کف سر) بیشتر در معرض مستقیم نور خورشید هستند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که اشعه ماوراءبنفش (UV) تاثیر به‌سزایی در این نوع از سرطان‌ها دارد.

خطر ابتلا به سرطان دربیمارانی که برای درمان بیماری اسپوندیلیت انکیلوزان (بیماری مزمن مفصلی) مجبور به تزریق رادیوم بودند بیشتر مشاهده می‌شود. تزریق مقدار زیاد رادیوم (متوسط دوز استخوان 31000 MGY) خطر سرطان سارکوم استخوان و هم‌چنین سرطان‌های پستان، کبد، کلیه، مثانه و انواع دیگر سارکوم را دراین بیماران به مراتب بیشتر می‌کند. تحقیقات حاکی از آن است که یک چهارم این بیماران هنگام درمان بیماری اسپوندیلیت انکیلوزان با اشعه، کمتر از20 سال سن داشتند.

مطالعه دیگر روی بیمارانی که بالاتر از 20 سال سن داشتند و رادیوم کمتری (متوسط دوز استخوان 6000 MGY) به آن‌ها تزریق شده بود، نشان می‌دهد که دوز کم رادیوم نیز می‌تواند منجر به سرطان خون گردد. 

برخی از مطالعات حاکی از آن است که درمان بیماری‌های خوش‌خیم نواحی سر و گردن با رادیولوژی خطر سرطان غدد بزاقی، مغز و نخاع در بزرگسالان و سرطان تیروئید در کودکان را افزایش می‌دهد.

مطالعات نشان داده که پرتو درمانی در درمان سرطان‌ میزان خطر ابتلا به سرطان خون، تیروئید، سرطان زودرس پستان و برخی دیگر از انواع سرطان‌ها را افزایش می‌دهد. این خطر به عواملی از جمله دوز اشعه، قسمتی از بدن که در معرض اشعه است، سن بیماری که در معرض اشعه درمانی است (چرا که تاثیر اشعه بر افراد کم‌سن بیشتر می‌باشد) و در نهایت درمان‌های دیگر مثل شیمی‌درمانی بستگی دارد.

به‌عنوان مثال، انتظار نمی‌رود که درپرتو درمانی ناحیه لگن، بیمار مبتلا به سرطان سر و گردن بشود چرا که این نواحی دور از اشعه هستند. عواملی دیگری مثل برخی شرایط ژنتیکی فرد نیز ممکن است دراین امر دخیل باشد. به بیان ساده‌تر سلول‌های یک فرد ممکن است نسبت به تشعشعات اشعه به نسبت فرد دیگر آسیب‌پذیر تر بوده و درنتیجه خطر سرطان در او به نسبت بیشتر می‌باشد.

 سرطان‌هایی که بعد از پرتو درمانی رشد می‌کنند دیر از بدن خارج می‌شوند. به‌عنوان مثال اغلب انواع سرطان خون (لوسمی)، 5 تا 6 سال بعد از پرتو درمانی بروز می‌کنند و در مقابل سرطان‌های دیگری هم وجود دارند که طولانی‌تر از این هم در بدن رشد می‌کنند، به‌طوری‌که بیشتر آن‌ها حتی تا 10 سال بعد از پرتو درمانی و برخی 15 سال بعد تشخیص داده می‌شوند. 

البته ناگفته نماند که مزایای پرتو درمانی در سرطان‌ها بیشتر از خطرات ریسک آن است. به طور کل به نظر نمی‌رسد که پرتو درمانی به تنهایی علت اصلی سرطان ثانویه در بیمار باشد. شاید این تفکر بدین علت است که بیشتر پزشکان به تاثیرات پرتوها بر سلول‌های سرطانی تمرکز می‌کنند و این بدین معناست که سلول‌های طبیعی خیلی کم در معرض اشعه هستند. با وجود این پرتو درمانی و شیمی درمانی با هم بیشتر از عوامل دیگر خطرزا هستند. پزشکان تلاش می‌کنند تا به بیمار خود اطمینان دهند درمانی که در پیش گرفته‌اند سرطان را ریشه کن می‌کند و هیچ خطری از جانب سرطان ثانویه آن‌ها را تهدید نخواهد کرد.

دربرخی مطالعات، بازماندگان بمب اتم با بیمارانی که تحت رادیولوژی بودند مورد بررسی قرار گرفتند و مقدار یکسانی از پرتوهای رادیولوژی با اشعه‌ها‌یی که دربدن این بازماندگان بود مقایسه شده و خطرات آن ارزیابی شد.

بر‌اساس این مطالعات، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) تخمین می‌زند که قرار گرفتن در معرض 10 میلی سیورت اشعه‌ی رادیولوژی خطر مرگ ناشی از سرطان را افزایش می‌دهد و از هر 2000 نفر یک نفر به سرطان مبتلا خواهد شد.

مطالعه خطر ابتلا به سرطان ناشی از اشعه‌ی رادیولوژی کار راحتی نیست. به منظور بررسی ریسک‌های کوچک‌تر (1 از 2000) باید 10 و یا 100 نفر مورد بررسی قرار بگیرند. برای تشخیص این که آیا سرطان در بیمار ناشی از اشعه است یا عامل دیگر باید درصدد کسب اطلاعات کافی در مورد عوامل دیگر سرطان زا باشیم. از آن‌جایی‌که سرطان‌های ناشی از اشعه سال‌ها در بدن رشد می‌کنند، تحقیق روی بیماران نیاز به زمان زیادی دارد.

اغلب دانشمندان برای بررسی علل سرطان لیستی از سوالات تحقیقاتی را آماده می‌کنند . در این تحقیق بیمارانی که سرطان‌های خاص دارند با بیماران دیگر و حتی بیمارانی که در معرض اشعه‌ی رادیولوژی بودند با سایر بیماران مقایسه می‌شوند. با وجود این چون خیلی از افراد نمی‌توانند دقیقا چند سال پیش خود (مثل دوران کودکی) را بیاد بیاورند و اطلاعات دقیقی از آزمایشات رادیولوژی آن زمان در اختیار پزشکان قرار دهند، تشخیص کمی سخت خواهد بود. مساله دیگری که وجود دارد این است که افراد مبتلا به سرطان ممکن است به دلیل نگرانی موارد خیلی بیشتری را گزارش دهند.

در این قسمت به آزمایش‌ها و روش‌های درمانی اشاره می‌کنیم که تکرار و دوز بالای اشعه در آن‌ها خطر ابتلا به سرطان را در بیمار افزایش می‌دهند:

خطر ابتلا به سرطان پستان در زنانی که در سنین جوانی و یا نوجوانی در طول درمان بیماری سل چندین بار با روش فلوروسکوپی تصویربرداری شده‌اند به مراتب بیشتر است.

زنان جوان و نوجوانی که برای درمان اسکولیوز (انحراف  جانبی ستون مهره) چندین بار رادیولوژی کرده بودند بیشتر در معرض ابتلا به سرطان پستان هستند.

در یک تحقیق گروهی که مبتلا به مننژیوم (تومور مغزی خوش‌خیم) بودند، با گروهی که مننژیوم نداشتند مورد بررسی قرار گرفتند و نتیجه نشان داد افرادی که تومور داشتند به احتمال زیاد هر سال در معرض اشعه رادیولوژی دندانپزشکی و یا اشعه ایکس پانورکس بودند.

تحقیقی دیگر که در زمینه تاثیر اشعه سی تی اسکن درانگلستان صورت گرفت، حاکی از آن بود که خطر ابتلا به سرطان خون در کودکانی که مغز استخوان آن‌ها در معرض دوز اشعه ایکس 30 میلی سیورتی بوده 3 برابر بیشتر از کودکانی است که دوز 5 میلی سیورت و یا کمتر دریافت کرده بودند. دوز 50 و یا بیشتر خطر ابتلا به تومورهای مغزی را 3 برابر بیشتر می‌کند.

مطالعه‌ی دیگری که در این زمینه و در استرالیا در بین کودکان و بزرگسالان انجام شده، حاکی از آن است که حدودا 9 سال بعد از سی تی اسکن 24 درصد خطر ابتلا به سرطان‌ها در این افراد افزایش می‌یابد. هر چه سن بیمار در زمان سی تی اسکن کمتر باشد و هر چه بیشتر سی تی اسکن کرده باشد، این ریسک در او بیشتر خواهد بود. ناگفته نماند که این خطرات امروزه نیز بیماران را تهدید می‌کند.

بر اساس تحقیقی دیگری که در تایوان صورت گرفت، خطر سرطان مغز و یا لوسمی کودکان و نوجوانانی را که از سر آن‌ها سی تی اسکن شده بود خیلی تهدید نمی‌کرد، ولی آن‌ها بیشتر در معرض تومورهای خوش‌خیم مغزی بودند.

سازمان‌های ملی و بین‌المللی متعددی مواد مختلف در محیط را مطالعه می‌کنند تا عامل سرطان‌زا بودن یا نبودن آن‌ها را کشف کنند. ماده‌ای که موجب بیماری سرطان شده و یا به رشد آن در بدن کمک کند، ماده سرطان‌زا نامیده می شود. انجمن سرطان آمریکا به این سازمان‌ها کمک می‌کند تا بر اساس شواهد آزمایشگاهی، حیوانات و مطالعات پژوهشی انسانی این خطرات را ارزیابی کنند. چندین سازمان متخصص با مطالعاتی که روی انسان‌ها و حیوانات انجام دادند ماهیت سرطان‌زایی اشعه ایکس و گاما را ارزیابی کردند.

آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC) بخشی از سازمان بهداشت جهانی است که عمده‌ترین هدف آن کشف عوامل سرطان‌زا می‌باشد. این آژانس طبق اطلاعات موجود پرتوهای ایکس که در رادیولوژی استفاده می‌شود را که به‌عنوان عوامل سرطان‌زا شناخته شده‌اند تقسیم بندی می‌کند.